مقاله درباره فیوضات

لینک دانلود و خرید پایین توضیحات

فرمت فایل word و قابل ویرایش و پرینت

تعداد صفحات: 4

فیوضات، جاوید. دانستنیهای علمی و عملی برای محافظت آثار هنری. دوره 5-9، ش96و97 (آذر45 ـ مهروآبان 49):

خلاصه:ش 73 (آبان47): 50-56، تصویر. "قالی و قالیچه"، نکاتی درباره نگهداری قالی و گلیم ـ "قرمززرگری" ـ "قلم‌زنی" ـ "قلیائی" ـ "قیر" ـ "کازئین" ـ "کاغذ". روش تهیه آن ـ "کاغذ تورنسل" ـ "کائولن" .

درتنظیم این سلسه مقالات طوری اقدام شده است که هرقسمت جداگانه قابل استفاده باشد.

فرهنگ ودانستنیهای علمی وعملی برای نگاهداری وترمیم آثار هنری

(18)

دکتر جاویدفیوضات

نکاتی چنددرباره نگاهداری قالی وگلیم. روش‌های زدودن لکه‌های گوناگون از روی کاغذ

قالی وقالیچه (Tapis-Rugs)

باوجوداینکه قالیهای دستبافت اجناس بادوامی محسوب شده ودراثراستعمال باسانی فرسوده نمیشودمعذالک نگاهداری ومحافظت آنهامستلزم رعایت تکات چندی است تا بزودی وبعبارت صحیح ترقبل از موعدپیش بینی شده پاره وفرسوده نشوند. گاهگاهی بایدفرشهاراجاروکردیابکمک دستگاه مکنده هواگردگیری نمودودرهردومورد باید امتداد«خواب» فرش را درنظرگرفت زیراجاروکردن درجهت مخالف خواب فرش نه تنها سبب میشودکه ذرات گردوخاک واردتاروپودقالی گردد بلکه گاهی گره‌های آنرا نیز سست مینماید. قالیهائی که زیاد کثیف شده باشند باید شسته شوند برای این منظور در ایران از چوبک یا صابونهای ارزان قیمت(مراجعه شود بانواع صابون وهمچنین چوبک در شماره‌های قبل) ودرکشور‌های اروپائی از صابونهای مخصوص شستشوی فرش (مانندChivers) استفاده میکنند- در این موارد بهتر است از ابتدا گوشه ائی از فرش را با آب صابون بشویند اگر آثار تغییر رنگ یا پخش شدگی در قالی مشاهده گردیدعمل شستشوی باآب را متوقف کرده و بجای آب وصابون نفت، بنزین والکل را بکار برند-(مواد مزبور ذر شماره‌های پیشین تحت عنوان حلالها بیان شده اند) آب‌های سنگین برای این منظور مناسب نیستند وآبهای سبک مخصوصاً آب بارانی که در طشتی چوبین جمع آوری شده باشد برای این مقصود بسیار مفید است(خواص آبهای گوناگون در اولین شمارة این سلسله مقالات بتفضیل ذکر گردیده است). قالیهائی که در اوقات معینی مرتباً گردگیری شده جارو شوند باحتمال خیلی زیاد از آسیب«بید» در امان میباشند زیرا این حشره اکثراً بفرشهائی که در انبارها مانده ویا در اطاقهای متروک گسترده باشند حمله میکند از اینرو جاروکردن قالیهای سالنها وطالار‌های بدون رفت وآمد الزام آور میباشد.

برای انبارکردن قالیها در انبار بهتر است بجای«تاکردن» آنها را لوله نمایند(در ایران این عمل اکثراً در مورد قالیچه‌ها مرسوم است) واگر احیاناً تاکردن قالی اجتناب ناپذیر باشد(در موارد حمل ونقل) لازم است این عمل بطریقی انجام گیرد که روی فرش(رویه پرداز آن) بطرف داخل قرار گیرد. هنگام زدودن لکه‌های فرش احتمال دارد که داروهای مورد مصرف رنگ فرش را نیز از بین برده یا تغییر رنگ فاحشی در آن بوجود آورند مثلاً غالب دارو‌هائی که برای زدودن لکه‌های مرکب و جوهر بکار میروند رنگ فرش را نیز از بین برده یا آنرا بسیار کمرنگ میکند.

بهمین جهت غالباً از پاک کردن و مخصوصاً زدودن لکه‌های بزرگ وپخش شده جوهر صرفنظر کرده ویا به کمرنگ کردن لکه اکتفا میکند-در مورد قالیهای گران قیمت در صورت امکان غالباً ترجیح میدهند که قسمت لک شده را رفو نمایند باین ترتیب که پرز‌های لک شده را شکافته ومجدداً بشکل اولیه می‌بافند، البته این امر در صورتی امکان پذیر است که مواد اولیه ای را که برای رفو بکار میبرند عیناً نظیر مواد قالی باشد(پشم ورنگ). لکه‌های چربی وروغنی بآسانی با بنزین پاک میشوند(رجوع شود به حلالها) باید مراقبت کرد تا فرشهائی را که بمراکز شستشو فرستاده میشود با مواد شیمیائی نامناسب نشویند زیرا این عمل نه نتها سبب خسران وزیان پشم میگردد بلکه کم وبیش برنگهای قالی نیز صدمه میزند. اگر کناره قالی پاره شده یا شکافته باشد ممکنست آنرا با کمی دقت بوسیله سوزن ونخ معمولی مرمت نمود لکن تعمیر قسمتهای پاره شده درمتن قالی منحصراً باید توسط رفوگر متخصص انجام گیرد. چون اکثر خوانندگان گرامی از چگونگیبافتن فرش اطلاع داشته وغالباً تکنیک این فن وهنر ظریف را از نزدیک درکارگاههای قالی بافی مشاهده کرده اند لذا ازبیان مطالبی در اینمورد که بطور کلی جنبه مقدماتی واصولی خواهند داشت صرفنظر کرده ویادآوری مینماید که کتابهای متعدد ومصوری بفارسی یا بزبانهای اروپائی دربارة فرش منتشر شده ودر غالب کتابفروشیها در دسترس علاقمندان میباشد. هرچند که استفاده از رنگهای انیلینی(Aniline) از اوایل قرن بیستم میلادی توسط دولت ایران ممنوع شده است با وجود این بسیاری از بافندگان فرش مخصوصا درپنجاه سال اخیر رنگهای آنیلینی بکار میبرند واین رنگها که اکثراً ناپایدارند هنگام شستشو زدوده شده وپخش میشوند. این قبیل رنگها راکه برنگهای «ناثابت» معروفند بوسیله قطعه نواری از پارچه سفید میتوان بآسانی تشخیص داد. شستشوی این نوع فرش بسیار خطرناک است وباید چنانچه دربالا ذکر شد از آن اجتناب شود- بعضی رنگها ومشتقات آنیلینی بآسانی زدوده نمیشوند ولی با گذشت زمان کمرنگ شده وباصطلاح «رنگ پریده» بنظر میآیند تشخیص این نوع رنگها مستلزم کسب مهارت ویا متوسل شدن بروشهای آزمایشگاهی است. باید در نظر داشت که استفاده از رنگهای آنیلینی برای رنگ آمیزی اشیاء چوبی نیز زیان آور میباشد زیرا سبب شکنندگی الیاف چوب میشود. فرشهائی که درایلات بافته میشوند غالباً رگه دار یا دو رنگ هستند باین معنی که قسمتی از فرش نسبت بسایر قسمتها تیره تر یا روشن تر است- این عیب که در فرشهای کارگاههای بزرگ کمتر بچشم میخورد بدین سبب است که فرشهای ایلاتی بتواتر بافته شده وهنگام ییلاق وقشلاق ایل فاصله ای میان آن ایجاد میشود وهمچنین تهیه مواد اولیه (پشم ورنگ)بطور «یکجا» برای مصرف یک یا چند قطعه قالی بابعاد بزرگ کمتر امکان پذیر میباشد. بافت فرشهای چینی شباهت زیادی بقالیهای ایرانی دارد با این تفاوت که«گره‌های»آنها شل تر است هر چند که تشخیص این مطلب از جانب افراد غیر وارد کمی دشوار است. گلیم که در کشورهای اروپائی باسامی مختلف مانند(Tapestry Rug – Ghilim-Kilim ) نامیده میشود فرشی است بدون پرز(Poil - Pile ) وشستشو ولکه گیری آنآسانتر از فرشهای معمولی است. فرشهای شرقی درقرن پانزدهم از راه ترکیه بکشورهای اروپائی راه یافت ودر قرن هفدهم در فرانسه ودر قرن هیجدهم در کشور انگلستان وبعضی دیگر از کشورهای اروپائی کارخانه‌های مخصوصی برای تهیه فرش ایجاد گردید.

قرمز زرگری(Jeweller’s Rouge)

گرد قرمز رنگی است که زرگرها اکثراً برای صیقل دادن وپرداخت کردن اشیاء نقره ای یا طلائی بکار میبرند. این گرد را معمولاً از حرارت دادن(Calciner – Chasing) سولفات آهن (Ferrous Sulphate) بدست میآورند این گرد را بحالت خشک یا بصورت خمیر پس از افزودن مقدار کمی آب میتوان بطور مؤثر بکار برد.

قلم زنی (Ciseler – Chasing)

این هنر در حقیقت نوعی حکاکی است وعبارتست از کندن نقوش یا طرحهائی برسطح اجسام فلزی بکمک قلم حکاکی وابزاری شبیه چکش – شیوه‌های گوناگون این فن تحت عنوان حکاکی وگراور سازی (Gravure - Engraving)درشماره‌های پیشین ذکر شده اند. اینک یادآوری مینماید که در کشورهای اروپائی نوعی حکاکی بنام (Niello) مرسوم است کهاصول آن از روسیه اقتباص شده است باین ترتیب که طرح یا نقش مورد نظر را روی ظروف نقره ای حک میکند(عمق شیارها باید زیاد باشد)سپس شیارها را بایکی از ترکیبات سرب (مثلاً اکسید سرب)پرمیکند با مرور زمان ترکیب سرب سیاه رنگ شده وطرح زیبای سیاهی درزمینه سفید نقره ای بوجود میآورد. همچنین نوع دیگری از تزیین (Decoration) اشیاء فلزی دیده میشود که در کشورهای اروپائی بسبک شامی (Damas’cening ) معروف است – اصول این سبک چنین است که بوسیله ابزار حکاکی طرح مورد نظر راروی شیعی فلزی بصورت شیاری حک میکنند که مقطع شیار مثلثی شکل است(رأس مثلث بطف سطح خارجی فلز است وقاعده آن که پهن تر است درداخل فلز قرار میگیرد)سپس سیم نقره ای یا طلائی را بکمک حکاکی وارد شیار مینمایند شکل مخصوص شیار سبب میشود که سیم درشیار کاملاً جایگزین شده وبآسانی از آن خارج نشود (این شیوه درایران وهند برای تزیین بعضی اشیاء فلزی مخصوصاً اسلحه از قبیل سپر ونظائر آن بسیار متداول بوده است).

قلیائی (Alcali _ Alkali)

معمولا اصطلاح قلیائی در علم شیمی به ئیدراکسید(Hydroxide) محلول فلزات قلیائی (Caesium-Rubidium- Lithium – Potassium - Sodium) اطلاق میگردد- ازپنج فلز نامبرده در بالاترکیبات دو فلز اولی (سدیم – پتاسیم) بیشتر از سایرین در طبیعت یافت میشوند مانند کلرورسدیم که همان نمک طعام معمولی است. ئیدرات سدیم ئیدرات پتاسیم که ئیدراکسید سدیم وئیدراکسید پتاسیم نیز نامیده میشود اگربصورت خالص باشند بصورت جامد وبیرنگ در تجارت یافت میشوند ودر بعضی موارد مانند پاک کردن لکه‌ها یا تهیه اجسام خاصی مورد نیاز هنرمندان ومرمت کنندگان اشیاء هنری قرار میگیرند - این اجسام درآب حل میشوند ومحلول آنها سوموم بسیار قوی بشمار میآید واگر روی پوست بریزند تولید سوختگی‌های شدید میکنند- بهمین جهت محلول ئیدرات سدیم را سود محرق نیز مینامند- بطوریکه در مبحث اسیدها در شماره‌های قبل ذکر گردیده است همچنانکه ضد سم وتریاق اسیدها اجسام قلیائی میباشند- ضد سم وتریاق مواد قلیائی نیز اسدهای ضعیف میباشند ودر این موارد بهترین ضد سم محلول رقیق سرکه(Acetic Acid) یا محلول رقیق جوهرلیمو( Citric Acid ) میباشد – اگراسیدهای مزبور دردسترس نباشد بهترین روش درموارد مسمومیت یا سوختگی ناشی از مواد قلیائی شستشوی با آب فراوان میباشد(برای اطلاعات بیشتر رجوع شودبه اسیدها- صابونها- سود محرق در شماره‌های پیشین).

قیر(Bitume - Bitumen)

اسم کلی است برای تعدادی از مواد طبیعی که شامل آسفالت (Asphalt) و زفت (Poix – Pitch) وحتی قطران(Goudron – Goal Tar) نیزمیگردد- انواع مواد قیری از زمان‌های گذشته تاکنون باشکال گوناگون وبرای موارد مختلف بکار میبردند مثلا مصریان آنرا برای مومیائی کردن اجساد وسومریها برای تهیه مجسمه‌هائی که غالباً یا سنگهای رنگین مانند(Lapis Lazuli) تزیین میشده است بکار میبردند. گاهی نیز از بعضی اقسام قیر بعنوان ماده رنگین استفاده میشده است که اکثراً خوش فرجام نبوده اند زیرا مواد قیری نه تنها بآسانی خشک نمیشوند بلکه دراطاقها ومناطق گرم،نرم شده وسایر قسمت‌های تابلو یا شیئی رانیز آلوده وفاسد مینمایند قیرهای معدنی در نفت بآسانی حل میشوند.

کازئین(Caséine – Casein)

مادة پروتئینی از شیر دلمه شده (Lait Caillé- Curdled Milk)تهیه میشود- درحال حاضر کازئین را بمقدار زیاد برای تهیه بعضی اقسام پلاستیک در صنایع پلاستیک بکار میبرند. از نقطه نظر هنری بعضی نقاشان از آن برای تهیه (Gesso) استفاده میکنند البته به ژسوهائی که با کازئین تهیه میشوند باید مقداری ماده نگاهدارنده بیفزایند تا مورد هجوم کپکها وباکتریها قرار نگیرند- بعضی نقاشان نیز این ماده را در رنگ آمیزی نقاشیهای تامپرا بکار میبرند(برای اطلاع بیشتر مراجعه شود به ژسو وتامپرا در شماره‌های قبل).

کاغذ(Papier-Paper)

ازآنجائیکه روش تهیه کاغذ درزمانهای قدیم ممکنست برای مرمت کنندگان سودمند باشد لذا روش کلی تهیه کاغذ که درگذشته معمول بوده است بطور مختصر بیان میشود- ابتدا قطعات پنبه وپارچه وکهنه را جمع آوری کرده وپس از جوشانیدن آنقدر میکوبند تابصورت خمیر درآید- خمیر حاصل را درظرفهای بزرگی باافزودن آب رقیق کرده وبغلظت کرم (Cream) درمیآورند وتوری سیمی ریزبافی را دراین خمیر فرو برده وپس از مدتی خارج میکنند تا آب از سوراخهای توری خارج شده والیاف کاغذ بشکل نمد روی شبکه باقی بماند- الیاف مزبور را تحت فشارزیاد قرار داده وکاملا خشک میکنند وبالاخره هر دورویه کاغذرابچسب مرغوبی می‌آلایند تاصاف وبراق شود(کاغذهای خشک کن راچسب نمیزنند تابتوانند آب را بآسانی جذب نماید). برای پاک کردن لکه‌های روغنی وچربی از کاغذ میتوان قطعه کاغذ رادر ظرف نفت یا ینزین فرو برد واگر اجرای این عمل دشوارباشد کافی است قطعه ای از پنبه خام را بحلال آغشته وبآرامی روی ناحیه لک شده بمالند.

روش تهیه کاغذ از خمیر چوب

انواع کپکها میتوانند در شرایط مناسب بکاغذ حمله ور شوند- راه مبارزه بااین آفت تحت عنوان (کپک) بعداً ذکر خواهدشد. کاغذهائیکه دراثر مجاورت با گردو خاک رنگین ولکه دار میشوند،درصورتیکه لکه‌ها قهوه ای رنگ باشند یقیناً دراثر وجود ذرات اکسید اهن در گردوخاک است. راه محافظت کاغذ وطرق زدودن لکه‌های مزبور قبلا تحت عنوان (زنگ آهن) بیان شده است بهتراست از معالجه کاغذهائی که دراثر مرورزمان وعوامل گوناگون شکننده وبیدوام شده اند صرفنظر گردد زیرا مرمت این قبیل کاغذها امری است دشوار وکاملا فنی که در صلاحیت افراد عادی نمیباشد.

ممکنست چسب بعضی از قسمتهای قطعه کاغذ پر ارزشی هنگام لکه گیری یا مرمت دراثر سهل انگاری ویا عدم اطلاع متصدی ازبین رفته وآن ناحیه بصورت کاغذ خشک کن جلوه گرشود- البته روتوش ناحیه آسیب دیده امری است دشوار لکن ساده ترین راه برای ترمیم آن استفاده از محلول غلیظ ژلاتین درآب است که بکمک برس نرم وکوچکی بناحیه آسیب دیده میکشند- اگرناحیه آسیب دیده خیلی وسیع نباشد بهتراست محلولی از آستات سلولز (فیلم خام) درآستن تهیه کرده وبوسیله دستگاهی شبیه عطرپاش بناحیه مورد نظر بپاشند(خواص مواد مزبور در شماره‌های پیشین ذکر شده اند).

روش آماده کردن چوب برای کارخانه کاغذسازی

درحدود یک قرن پیش هنرمندان ماده ای از کاغذ بنام (Papier Mâché ) تهیه کرده وبا آن اشیاء ظریف قشنگی از قبیل،انفیه دان،جعبه‌های توالت،بشقاب و سینی‌های کوچک ونظائر آنهاراساخته وغالباً آنها راباقطعات طلا ومروارید وصرف تزئین کرده وچه بسا بجای نشانیدن قطعات جواهر روی سطوح- اشیاء مورد نظر رانقاشی میکردند( اجرای اعمال مزبور بسبب منشاء خمیری کاغذ بسیار سهل وآسان است). برای تهیه (Papier Mâché) قطعات بزرگ کاغذهای کهنه را درحین جوشانیدن میکوبیدندند تا به خمیر غلیظی تبدیل شود. سپس مقدار کمی صمغ عربی بدان میفزودند تاشکل پذیر گردد تابتوان آنرا قالبگیری کرد- این ماده را پس از خشک شدن میتوان صیقلی نمود وروی آن نقاشی کرد. گاهی تعداد زیادی اوراق کاغذ را بیکدیگر می‌چسبانند تا ضخامت کافی پیدا نماید سپس مقوائی که بدین ترتیب بدست آمده است تحت فشار قرارداده ودر قالبها بهر شکلی که مایل باشند در میآورند- شیئی راکه باین روش تهیه کرده اند چندین دفعه بورنی سیاه رنگی که مخلوطی است از آسفالت،اسانس تربانتین،رزین و روغن دانه کتان می‌آلایندتارنگ سیاه برُّاقی پیدا نماید عمل اخیررا(Japanning)می‌نامند. ساده ترین راه برای تهیه (Papier Mâché)عبارت ازاینستکه مقداری کاغذ روزنامه کهنه را ریزریز کرده ودرآب ریخته ومدت بیست وچهار ساعت بگذارند خیس بخورد،سپس مقداری آب وچسب نشاسته بدان بیفزایند تابصورت خمیر غلیظ درآید مادة مزبور راپس از اینکه سفت شد میتوان صیقل داد وحتی باکاغذ سمباده سائید وبشکل دلخواه درآورد ویا روی آن نقاشی نمود- گاهی مخلوطی را که بروش نامبرده بالا تهیه میشود برای بتانه کردن مبلها واشیاء چوبی بکار میبرند. (این ماده را درانگلستان نیزPapier Mâché می‌نامند).

کاغذ تورنسل،(Papier Tournesol- Litmus Paper)

نوارهای کاغذ خشک کن سفید یا کاغذ صافی را در محلولی که از نوعی گلسنگ (Lichen) بدست میآید فروبرده ومیگذارند خشک شود(تورنسل خالص بصورت قرص یا حبه در اغلب داروخانه‌ها موجود است وبرای تهیه محلول کافی است یک یا چند حبه رادرآب حل نمود ونوارهای کاغذ را درمحلول بدست آمده فرو برند) نوارهائی که بدینطریق تهیه میشود بعنوان معرف (Indicateur) بکار میرود بدین معنی که بوسیله هر نوار میتوان تعیین کرد که محلولی اسید،قلیا ویا خنثی است زیرا کاغذ تورنسل درمحلول اسید قرمز ودرمحلول قلیائی آبی رنگ میشود واگر محلولی از نظر شیمیائی خنثی باشد کاغذ تورنسل درآن تغییر رنگ نخواهد داد.

کائولن(Kaolin)

یا خاک چینی که بصورت گرد (پودر )جسمی است نرم وسفید واگر لمس شود کمی چرب بنظر میآید،از نقطه نظر شیمیائی سیلیکات آلومینیوم آبدار است که معمولا از تجزیه سنگها وصخره‌های فلدسپات بدست میآید (رجوع شود بانواع سنگها در شماره‌های پیشین )- اگرکائولن راباآب خمیر کرده وپس از قالبگیری بپزند انواع ظروف ظریف ونفیس چینی بدست میآید این ماده را علاوه از تهیه چینی برای تهیه زمینه رنگهای مختلف مخصوصاً در نقاشیهای آبرنگ بکار میبرند. گاهی کاغذ واکثراً تنزیب رابمحلول کائولن آغشته وبرای پانسمان از آن استفاده میکنند.